Prawo do zachowku

Możliwość swobodnego formułowania testamentu niesie ze sobą niebezpieczeństwo, iż spadkodawca w taki sposób rozdysponuje majątkiem, że pozbawi członków najbliższej rodziny jakichkolwiek korzyści za spadku. Testator, czyli osoba sporządzająca testament, ma bowiem prawo ukształtować go w taki sposób, że rozporządzi majątkiem na rzecz dowolnie wskazanych osób, nawet zupełnie obcych.

W takich sytuacjach prawo spadkowe chroni członków najbliższej rodziny spadkodawcy poprzez zastosowanie systemu zachowku. Polega on na tym, że prawo gwarantuje określonym osobom zaliczanym do kręgu spadkobierców ustawowych korzyść pieniężną, będąca równowartością ułamka części, w jakiej każda z tych osób byłaby powołana do spadku, gdyby dziedziczyła na podstawie ustawy.

Zatem, jeśli osoba uprawniona do zachowku nie jest powołana do dziedziczenia, ponieważ spadkodawca ustanowił innych spadkobierców, ma ona jedynie roszczenie względem tych spadkobierców o zapłatę odpowiedniej kwoty, natomiast nie staje się przez to spadkobiercą, gdyż byłoby to wbrew woli spadkodawcy.

• Kiedy i kto może korzystać z prawa do zachowku?

Do zachowku uprawnieni są (k.c. art. 991, par. 1): zstępni, małżonek,rodzice spadkodawcy.

O tym, kto w danym wypadku jest uprawniony do zachowku, decyduje kolejność powołania określona w przepisach dotyczących dziedziczenia ustawowego. Zatem, uprawnienie do zachowku przysługuje przede wszystkim dzieciom (czyli zstępnym) i małżonkowi spadkodawcy. Natomiast, jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyłoby otwarcia spadku, do zachowku byłyby uprawnione jego dzieci, czyli wnuki spadkodawcy. Na równi ze zstępnymi spadkodawcy traktowani są przysposobieni przez niego oraz zstępni tych przysposobionych. Jeśli chodzi o rodziców spadkodawcy, mogą być uprawnieni do zachowku jedynie w braku zstępnych. Dzieje się tak ponieważ tylko w tym przypadku wchodzi w grę ich powołanie do spadku z ustawy.

• Komu zachowek nie przysługuje?

1. Osobom, które na podstawie przepisów traktowane są tak jakby w ogóle nie dożyły otwarcia spadku.  Są to osoby, które zrzekły się dziedziczenia, zostały uznane za niegodne albo ci, którzy odrzucili spadek przypadający im z ustawy. Należy jednak pamiętać, że odrzucenie spadku przypadającego z testamentu nie niesie ze sobą pozbawienia prawa do zachowku, ponieważ taki spadkobierca pozostaje w dalszym ciągu uprawnionym do dziedziczenia z ustawy.
2. Osobom, które zostały w testamencie pozbawione zachowku w drodze wydziedziczenia. 
3. Małżonkowi, który został wyłączony od dziedziczenia na podstawie odpowiednich przepisów k. c

Jeśli zstępny spadkodawcy jest pozbawiony prawa do zachowku z którejkolwiek z ww. przyczyn, uprawnienie do zachowku w dalszym ciągu przysługuje jego zstępnym czyli wnukom spadkodawcy. Jedyny wyjątek ma miejsce w przypadku, gdy nastąpiło zrzeczenie się dziedziczenia obejmujące zstępnych zrzekającego się. Jeżeli natomiast nie ma zstępnych spadkodawcy poza tymi, którym uprawnienie do zachowku nie przysługuje, uprawnieni będą rodzice spadkodawcy.

Osoby wymienione w ustawie jako spadkobiercy ustawowi ale pominięte w grupie uprawnionych do zachowku, czyli rodzeństwo i zstępni rodzeństwa spadkodawcy, nie mają prawa do zachowku.

• Procedura korzystania z prawa do zachowku

Trzonem uprawnienia do zachowku jest przysługujące uprawnionemu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę określonej sumy pieniężnej, koniecznej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Roszczenie to przysługuje uprawnionemu jeśli nie otrzymał on równowartości należącego się mu zachowku w postaci darowizny uczynionej przez spadkodawcę, bądź w postaci powołania do spadku, bądź też w postaci zapisu.

W przypadku gdy uprawniony nic nie otrzymał od spadkodawcy w żadnej z wyżej wymienionych form, jego roszczenie opiewać będzie na pełną wysokość zachowku. Jeśli natomiast wartość darowizny, udziału spadkowego albo zapisu jest mniejsza niż wysokość zachowku , uprawniony może żądać sumy koniecznej do jego uzupełnienia.

Roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia, należy zwrócić przeciwko spadkobiercy, który staje się w ten sposób dłużnikiem uprawnionego do zachowku. Jeśli spadkobierca sam nie spełnia roszczenia, sprawę można skierować na drogę sądową poprzez wytoczenie powództwa. Roszczenia o zachowek można dochodzić w ciągu 3 lat od otwarcia spadku. Pozew o zachowek należy złożyć w sądzie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Jako strony należy w nim wskazać siebie - jako powoda oraz osobę zobowiązaną do pokrycia zachowku lub jego uzupełnienia - jako pozwanego. W pozwie należy też zawrzeć żądanie aby sąd zasądził od pozwanego wyliczoną kwotę tytułem należnego nam zachowku, ta kwota to tak zwana wartość przedmiotu sporu. Następnie należy uzasadnić nasze żądanie. Pozew należy również opłacić. Opłata w sprawie o zachowek wynosi 5% wartości przedmiotu sporu. Jeśli nie jesteśmy w stanie ponieść kosztów wniesienia pozwu, możemy w nim wystąpić o zwolnienie z opłaty. Jeżeli sąd uzna, iż istotnie nie jesteśmy w stanie uiścić należnej kwoty bez uszczerbku dla koniecznego utrzymania siebie i rodziny, zwolni nas z kosztów.

•  Czy korzystający z prawa do zachowku powinni zwrócić się o pomoc prawną?

Formułując „pierwsze” roszczenie o pokrycie zachowku lub jego uzupełnienie poradzimy sobie bez pomocy prawnika. Wezwanie dłużnika do zapłaty zachowku możemy sformułować samodzielnie na piśmie. Jeśli dłużnik okaże się „oporny” i nie zechce spełnić naszego żądania, możemy wystąpić przeciwko niemu z powództwem o pokrycie zachowku bądź też o jego uzupełnienie. Pozew możemy sporządzić samodzielnie, korzystając np. z dostępnych w Internecie wzorców, jednakże należy pamiętać, iż powinien on być należycie skonstruowany. Decyzja o tym czy wkraczając na drogę sądową zechcemy skorzystać z pomocy prawnika, czy też czujemy się na siłach na własną rękę działać przed sądem, należy tylko i wyłącznie do nas.

• Ustalenie wysokości zachowku - zachowek a darowizna

Wysokość zachowku ustala się za pomocą obliczeń, które możemy podzielić na trzy etapy:

1. Określenie udziału spadkowego, który stanowi podstawę do obliczenia zachowku. Ten udział jest wyrażony w odpowiednim ułamku. Udział spadkowy ustala się w zasadzie w ten sposób, że za punkt wyjścia bierzemy udział w jakim dany uprawniony byłby powołany do spadku przy dziedziczeniu z ustawy. Udział ustalony w ten sposób mnoży się przez 2/3, gdy uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy lub małoletni, a przez ½ w pozostałych wypadkach. Uzyskany ułamek wyraża udział spadkowy, który stanowi podstawę do obliczenia zachowku.
    
2. Następnie ustala się wartość pieniężną spadku, do której trzeba doliczyć wartość określonych darowizn, uczynionych przez spadkodawcę za życia. Suma, którą uzyskamy w ten sposób nazywa się substratem zachowku.
   Należy doliczyć wartość darowizn uczynionych przez spadkodawcę na rzecz spadkobierców, osób uprawnionych do zachowku oraz innych osób, z wyjątkiem drobnych darowizn, zwyczajowo przyjętych w danych stosunkach.
   Natomiast nie dolicza się darowizn dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty licząc wstecz od dnia otwarcia spadku, na rzecz osób nie będących spadkobiercami ani uprawnionymi do zachowku. Wynika stąd, iż darowizny uczynione na rzecz osób będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku dolicza się , choćby zostały dokonane dawniej niż na dziesięć lat przed otwarciem spadku.
   Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, gdy nie miał zstępnych, chyba że darowizna została dokonana na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego.
   
   Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.
    
3. Na końcu mnoży się substrat zachowku przez ułamek, w którym wyraża się udział stanowiący podstawę do obliczania zachowku. Iloczyn da nam poszukiwaną wielkość, czyli wartość zachowku.

• Przedawnienie prawa do zachowku

Roszczenie o zachowek jest roszczeniem majątkowym i jako takie ulega przedawnieniu. Należy przez to rozumieć, iż po upływie określonego terminu, pozwany, czyli osoba zobowiązana do zaspokojenia roszczenia o zachowek, może podnieść zarzut przedawnienia w postępowaniu sądowym i tym samym skutecznie „obalić’ powództwo.

Termin przedawnienia w przypadku roszczeń o zachowek wynosi 3 lata. Data rozpoczęcia biegu terminu przedawnienia zależy od tego, przeciwko komu powód kieruje roszczenie. Jeśli przeciwko spadkobiercom, termin będzie się liczył od dnia ogłoszenia testamentu, a jeśli przeciwko osobie, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę – od dnia otwarcia spadku.

Przerwanie biegu przedawnienia. Zgodnie z przepisami k. c. przerwanie biegu przedawnienia następuje poprzez każdą czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym, przedsięwziętą w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia. Po każdym przerwaniu przedawnienia jego termin biegnie na nowo, z tym że, jeśli przerwanie nastąpiło przez wskazaną czynność, przedawnienie biegnie na nowo dopiero od momentu zakończenia postępowania sądowego.

Będą to czynności takie jak: wytoczenie powództwa o zapłatę zachowku, zawezwanie do próby ugodowej, wniosek o zabezpieczenie roszczenia o zachowek czy powództwo o ustalenie istnienia należności z tytułu zachowku. Należy jednak pamiętać, że samo „nieformalne” wezwanie dłużnika do zapłaty zachowku nie przerwie biegu przedawnienia.

Oczywiście bieg terminu przedawnienia zostanie przerwany, gdy osoba przeciwko której roszczenie o zachowek przysługuje, uzna to roszczenie.